HIV yng Nghymru yn yr epidemig cynnar

Roedd yr achos cyntaf o salwch cysylltiedig ag AIDS yng Nghymru o hemoffilig ym mis Ionawr 1983. Pan adroddwyd am hyn fisoedd yn ddiweddarach, daeth Caerdydd yn ganolbwynt i ddiddordeb mawr yn y cyfryngau.

Yn ôl A Little Gay History of Wales gan Daryl Leeworthy, mae Coleg Prifysgol Abertawe yn amlwg iawn yn yr epidemig cynnar – o streic glanhawyr am grŵp theatr teithiol Gay Sweatshop, y brifysgol yn gohirio matriciwleiddio myfyriwr blwyddyn gyntaf â hemoffilia ac undeb myfyrwyr UCS yn trefnu ‘Wythnos Ymwybyddiaeth AIDS’ i chwalu’r stigma.

Yn yr hydref 1986, gorchmynnodd Undeb Rygbi Cymru chwaraewyr i gael eu sgrinio ar gyfer HIV/AIDS, a chafodd pobl yr effeithiwyd arnynt gan HIV/AIDS eu gwahardd rhag defnyddio cyfleusterau Cyngor Chwaraeon Cymru a phyllau nofio a reolwyd gan Gyngor Bwrdeistref Arfon. Yn ddiweddarach yn yr un flwyddyn, sefydlwyd Ymgyrch AIDS Cymru ond o fewn deuddeg mis fe’i hunwyd â Phwyllgor Cynghori ar Iechyd Cymru a ‘diflannodd heb fod sôn amdano’. 

Lansiwyd Llinell Gymorth AIDS Caerdydd ym mis Gorffennaf 1986 gyda chyllid gan Awdurdod Iechyd De Morgannwg, er iddi adeiladu ar fenter gynharach a gynhaliwyd gan wirfoddolwyr cymunedol o Cardiff FRIEND. Dilynodd gwasanaeth cynghori ym 1987; ac yn y pen draw daeth y gwasanaethau hyn o dan ymbarél Rhwydwaith AIDS De Morgannwg. Daeth Llinell Gymorth AIDS Gwent i fodolaeth ym 1987 drwy nawdd Canolfan Hybu Iechyd Gwent, ond ni sefydlwyd Llinell Gymorth AIDS Morgannwg Ganol tan y 1990au 

Yn y 1980au a’r 1990au, roedd nifer y bobl oedd yn byw gyda HIV yn isel iawn yng Nghymru. Yn Ne Morgannwg, y sir gyda’r cyfraddau uchaf o haint HIV/AIDS yng Nghymru, dim ond 4 achos oedd wedi’u nodi erbyn haf 1986 (roedd 3 ohonynt wedi marw) – cyfran fach iawn o’r 350 o achosion ledled y wlad ar y pryd. Dim ond 14 o achosion oedd wedi’u nodi erbyn diwedd 1989. Mor hwyr â 1997, nododd Iechyd Morgannwg, bwrdd iechyd Abertawe, Castell-nedd a Phort Talbot ar y pryd, mai dim ond 40 o bobl oedd wedi cael diagnosis o HIV/AIDS yng Ngorllewin Morgannwg, gyda 26 ohonynt wedi marw. Roedd pob marwolaeth yn cynrychioli trasiedi bersonol a thorcalon difesur.